اولین مدرسه در ایران

اولین مدرسه ایران

دارالفنون،ناخودآگاه ذهن همگان را به سوی بزرگمردی مصلح ازاین سرزمین معطوف می نماید که در زمانه غارت این ملک و ملت ازسوی بیگانگان در لوای سلاطین قاجار با اندیشه بلند خود پایه های آموزش عالی را بنا نهاد و نتیجه آموخته هایش مدرسه ای شد که دارالفنونش نامیدند.

میرزا تقی خان امیر کبیر کسی بود که آکادمی و مدرسه های مختلف روسیه را دیده بود، از بنیادهای فرهنگی دنیای جدید خبر داشت و در کتاب جهان نمای جدید که به ابتکار او و تحت نظر خودش ترجمه و تدوین شده بود، شرح دارالعلم های همه کشورهای غربی را در رشته های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها، جمع آوری کرده بود.

مدرسه دارالفنون را کسی چون "او" می توانست بنا نهد که تمام کوشش خود را به کار بست تا این جایگاه علمی جهت افزایش سطح دانش و آگاهی جوانان این دیار دایر شود.

آنچه زمینه ساز تاسیس مدرسه دارالفنون گردید، گسترش روابط و توجه دنیای غرب به مشرق زمین بود.

همزمانی سلطنت فتحعلی شاه قاجار با امپراطوری ناپلئون بناپارت در فرانسه موجب شد که توجه غرب به سمت شرق جلب گردد. در پی این توجه، سلسله قاجار روابط خود را با غرب که از دوره صفویه آغاز شده بود، گسترش داد. به گونه ای که عباس میرزا نایب السلطنه و بعد از او محمدشاه، گروهی را برای کسب علم به اروپا عازم کردند.

افراد دانش آموخته پس از بازگشت از غرب در مناصب درباری گماشته می شدند که متاسفانه برآیند بیرونی در جامعه نداشت و نتیجه تحصیل آنها در اختیار عموم قرار نمی گرفت، تا اینکه در زمان سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت امیر کبیر این وضع نابسامان مورد توجه قرار گرفت.

*تاسیس و جذب نیروی متخصص

امیرکبیر که مردی اندیشمند و دنیا دیده بود تصمیم گرفت این وضع را سامان دهد و با این ایده فرمان داد تا در گوشه ای از ارگ شاهی تهران بنایی احداث شود تا محصلین اعزامی پس از بازگشت در آنجا اقدام به پرورش شاگردانی نمایند که در جامعه مثمرثمر باشند.

اولین مدرسه ایران 

این بنا همان مدرسه ای است که با عنوان " دارالفنون" شهرت جهانی یافت. هدف از تاسیس این بنا، وجود مدرسه ای به سبک مدارس عالی اروپا در ایران بود.

بنای این مدرسه در اوائل 1266هـ.ق در قسمت شمال شرقی ارگ سلطنتی که پیش از آن سربازخانه بود، دایر شد. نقشه آن توسط "میرزا رضا مهندس" دانش آموخته انگلستان در دوره عباس میرزا ترسیم شد و توسط "محمدتقی خان"، معمارباشی دولت، ساخته شد.

ساخت قسمت شرقی ساختمان دارالفنون تا اواخرسال بعد(1267) به پایان رسید و مورد بهره برداری قرار گرفت و ساخت مابقی آن یک سال و اندی به درازا کشید(اوایل1269).

امیر کبیر یک ماه بعد از آغاز ساخت مدرسه، "ژان داودخان" مترجم اول دولت را برای استخدام 6 معلم به اتریش فرستاد(شوال 1266 هـ.ق).

معلمین استخدامی در 6 رشته پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، طب و جراحی، علم مهندسی و معادن تبحر داشتند.

از آنجایی که امیر کبیر معتقد بود معلمان خارجی حق مداخله در امور سیاسی مملکت را ندارند و می بایست صرفا به کار تدریس بپردازند، با استخدام معلمین روسی و انگلیسی و فرانسوی مخالف بود و بیشتر تمایل داشت معلمینی را از اتریش، ‌که در امور داخلی ایران دخالت نمی کنند، استخدام نماید.

بعد از مدتی امیرکبیر، یک نفر داروساز جهت تعلیم فیزیک، داروسازی و کیمیای فرنگی(شیمی) و دو نفر معدنچی به گروه مذکور اضافه کرد.

ژان داودخان با هر معلم، قرارنامه جداگانه‌ای در 12 شوال 1267(10/اوت 1851)امضاء نمود و مدت خدمت هر یک را پنج سال و حقوق سالانه هر کدام را حدود ششصد تومان معین نمود و برای مخارج رفت و آمد هر کدام نیز چهار صدتومان در نظر گرفت.

برخی از این معلمین دو روز بعد از عزل امیرکبیر به ایران رسیدند .عزل امیر کبیر علاوه بر تبعات منفی در زمینه های مختلف اجتماعی - سیاسی ، در نحوه استقبال از معلمین نیز نمود پیدا کرد که در این میان نظر یکی از آنها در خصوص چگونگی ورود معلمین به ایران گویای این مطلب می باشد.

دکتر پولاک در وضعیت معلمان اتریشی می‌نویسد: "ما در 24 نوامبر 1851 وارد تهران شدیم، پذیرایی سردی از ما نمودند. احدی به استقبال ما نیامد. اندکی بعد خبردار شدیم که در این میانه اوضاع تغییر یافته و میرزاتقی خان مغضوب گردیده است".

امیرکبیر برای تکمیل استادان و تنظیم برنامه درس های دارالفنون؛ از میان اتباع فرنگی که در خدمت دولت بودند و هئیت مترجمان دولتی همچنین از ایرانیانی که در فرنگستان درس خوانده بودند، تعدادی را برای تدریس و به عنوان مترجم معلمان خارجی برگزید که از آن جمله می توان به افرادی چون سرهنگ مطراتسو ایتالیائی، دکتر شلیمر هلندی، ریشاردخان فرانسوی، آندره نمساوی، میرزاملکم اصفهانی، میرزامحسن، میرزاعبدالرسول، میرزا زکی علی‌آبادی، میرزاآقای تبریزی و محمدحسن خان قاجار اشاره کرد.

هنگامی که امیرکبیر مقدمات افتتاح دارالفنون را فراهم ساخت، "میرزامحمدعلی خان" وزیر امورخارجه وقت را که با وضع اروپا آشنا بود به سمت ریاست آن مدرسه برگزید.

اگر چه در ابتدا قرار بود تعداد سی نفر شاگرد 14 تا 16 ساله را بپذیرند اما این عده در اولین سال افتتاح متجاوز از 100 نفر شدند.

مدتی از افتتاح مدرسه (یک ماه ونیم) نگذشته بود که اولین رئیس مدرسه فوت کرد (18 ربیع‌الثانی 1268) و "عزیزخان آجودان باشی" به مقام ریاست مدرسه منصوب و "رضاقلی خان" نیز به عنوان ناظم مدرسه برگزیده شد.

*ساختار و شرایط حاکم بر دارالفنون

اگر چه مدرسه دارالفنون در ابتدا جزء تشکیلات دربار بود و معلمین با اجازه شاه عزل و نصب می‌شدند اما رئیس مدرسه با حمایت و زیرنظر شخص شاه در کلیه امور مدرسه استقلال کامل داشت. بهترین هنرستان دخترانه اینجاست

به مدت چهار سال یکی از شاهزادگان و رجال درباری با حکم مستقیم شاه، عهده دار اداره مدرسه شده بود اما بعد از این مدت زیرنظر وزارت علوم قرار گرفت و "اعتضادالسلطنه" به عنوان وزیر علوم منصوب شد.

اولین مدرسه ایران 

شاگردان شعبه‌های مختلف دارالفنون، لباس مخصوصی داشتند و با اجازه شاه به مدرسه راه می‌یافتند. سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی به رایگان دریافت می کردند، نهار را نیز به خرج مدرسه در آنجا می‌خوردند؛ همچنین مدرسه، طبیب مخصوص نیز برای درمان شاگردان گمارده بود.

علاوه بر این امتیازات، شاگردان کمک هزینه تحصیلی یا مقرری دریافت می‌کردند، حتی به شاگردان خوب انعام نیز داده می‌شد،که این مقرری از سال 1276 هـ.ش به بعد قطع شد.

بودجه دارالفنون در سال تأسیس 7750 تومان بود( آن زمان یک لیره انگلیسی دو تومان ارزش داشت)، سال 1307 هـ.ق بودجه آن را 30000 تومان نوشته‌اند که در این موقع یک لیره انگلیسی سه تومان ارزش داشت. بهترین هنرستان پسرانه

محل استقرار هر رشته تحصیلی، در مکان خاصی از ساختمان در نظر گرفته شد. رشته‌های درسی مدرسه دارالفنون و تعداد شاگردان آن در بدو تأسیس به قرار زیر بود:

رشته مهندسی 12 نفر، رشته طب و جراحی 20 نفر، رشته فیزیک و شیمی و داروسازی 7 نفر، رشته معدن شناسی 5 نفر، رشته توپخانه 26 نفر، رشته پیاده‌نظام 39 نفر، رشته سواره نظام 5 نفر.

لازم به یادآوری است که علاوه بر دروس اساسی مدنظر، درس زبان خارجه اعم از فرانسوی، انگلیسی و روسی برای کلیه شاگردان اجباری بود.

سال 1307 هـ.ق که "لرد کرزن" به ایران آمد، عده شاگردان را 387 نفر به قرار زیر ثبت کرد که شامل رشته‌های سه گانه توپخانه، پیاده‌نظام و سواره نظام 75 نفر، رشته‌های مختلف علم و فن 140 نفر، رشته‌ زبان فرانسه 45 نفر، رشته زبان انگلیسی 37 نفر، رشته زبان روسی 10 نفر، رشته نقشه‌کشی (نقشه‌برداری) 80 نفر، می شد. هنرستان های تهران

اولین مدرسه ایران 

محصلین پس از پایان هر دوره تحصیلی و کسب موفقیت در آزمون آن رشته درسی جزو فارغ‌التحصیلان به شمار می رفتند و برای آن ها مراسم خاصی به عنوان جشن فارغ التحصیلی برگزار می کردند.

این جشن در هر رشته‌های درسی با مراسم خاصی برگزار می‌شد و شخص شاه فرمان یا همان دانشنامه فارغ‌التحصیلان را به آن ها می‌داد، که با عنوان "سلام امتحان" شهرت داشت. بهترین هنرستان های تهران

دانشنامه فارغ‌التحصیلان مدرسه شامل حکمی بود که سه مطلب در آن اعم از فراغت از تحصیل، دریافت یک قطعه نشان طلا و تعیین شغل و حقوق گنجانده می‌شد.

با در نظر گرفتن تاریخ برگزاری اولین سلام امتحان در سال 1275 هـ.ق (1135 هـ.ش) می توان دوره مدرسه را برای رشته طب هفت سال دانست.

سازمان آموزشی دارالفنون نظیر سازمان دانشگاه ها عمل می کرد،اداره هر درس با یک نفر استاد به عنوان استادکرسی، یک یا چند نفر دانشیار با عنوان خلیفه که سمت معاونت استاد را داشتند، انجام می شد. لازم به ذکر است که استادان از میان اروپائی‌ها و خلیفه‌ها از میان فارغ‌التحصیلان مدرسه انتخاب می‌شدند.

*افول و تجدید حیات مجدد بهترین هنرستان تهران

اگر چه با عزل و کشته شدن امیرکبیر به عنوان بنیانگذار دارالفنون، برنامه توسعه مدرسه راسا به دست او انجام نگرفت، اما آرزوی او محقق شد و مدرسه به تدریج به سوی تبدیل شدن به یک قدرت علمی و معنوی صعود کرد. در زمانی که حدود 40 سال از فعالیت این مدرسه می‌گذشت اقدامات تند و افراطی افرادی مانند ملکم خان، ذهن شاه را نسبت به دارالفنون تیره کرد و موجب شد مدرسه رو به زوال رود در پایان پنجاهمین سال تأسیس مدرسه از این مؤسسه جز نام دارالفنون چیزی باقی نماند.

مشروطه

پس از انقلاب مشروطه، با ورود معلمین فرانسوی به ایران، اقدامات اساسی برای نجات این مرکز علمی مجدداً آغاز گردید و برنامه نخستین معلمین اتریشی این مدرسه دنبال شد. بهترین هنرستان

برنامه و آیین‌نامه تنظیمی آن ها حدود یک ماه و نیم پس از صدور فرمان مشروطیت (سال 1285 هـ.ش) در چاپخانه فارس به طبع رسید. در واقع این اقدام به موقع، دارالفنون را از سقوط حتمی نجات داد.

به موجب این آیین‌نامه، سال تحصیلی از شهریورماه هر سال آغاز و در خرداد ماه سال بعد پایان می‌یافت.

از محرم سال 1337 هـ.ق (آبان 1297 هـ.ش) رشته "طب" از دارلفنون جدا شد و به صورت مدرسه ای مستقل در آمد و دکتر "لقمان الدوله ادهم" به ریاست آن انتخاب شد. هنرستان

قسمت "نظام" نیز در سال 1301 شمسی به عمارت امیریه متعلق به "کامران میرزا نایب السلطنه" منتقل گردید و این گونه رشته تحصیلی فوق نیز از مدرسه دارالفنون مجزا شد و به مرور به شکل دبیرستانی درآمد که در آن بنیان تحصیلات جدید در ایران مدنظر قرار گرفت . این دبیرستان به منزله دانشگاه و مرکز تعلیم علوم و فنون جدید و مورد نیاز ایران بود.

عاملی که باعث شد تا میرزا تقی خان معروف به امیر کبیر به عنوان بنیانگذار دارالفنون اقدام به تاسیس این مرکزعلمی نماید، در راستای ایجاد تحولات عمده فرهنگی در کشور و مبارزه با جهالت عامه بود.

امیرکبیر بنیانی را پایه گذاری کرد که تا سالیان سال در این دیار مثمرثمر واقع شد و آرزوی دیرینه او عملی گردید.

منبع : تبیان